Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, παρουσιάζει ενδιαφέρον  το εξής ερώτημα: Πόσα χρήματα θα ήταν διατεθειμένος ένας  παίκτης να πληρώσει για να άρει την αβεβαιότητα και να πληροφορηθεί μια πιθανώς δυσάρεστη αλήθεια; Στην πραγματική  ζωή, το παιχνίδι αυτό μπορεί να παιχτεί επαναλαμβανόμενα  (όπως η επαναλαμβανόμενη εκδοχή του διλήμματος του φυλακισμένου), με διάφορους βαθμούς ανωνυμίας. Ό σο περισσότερο βελτιώνεται η ικανότητα του αποδέκτη της πρότασης  να αντιλαμβάνεται την απάτη τόσο περισσότερο θα ω φ ελείται από την ειλικρίνεια (την οποία γρήγορα θα αναγνωρίζει ως  τέτοια) και τόσο λιγότερο θα πλήττεται από την εξαπάτηση  (η οποία θα γίνεται αμέσως αντιληπτή, οπότε η πρόταση θα  απορρίπτεται).  Αν προσθέσουμε και την παράμετρο της αυτοεξαπάτησης,  τότε το παιχνίδι σύντομα γίνεται ιδιαίτερα πολύπλοκο. Μπορεί  κανείς να φανταστεί παίκτες οι οποίοι να είναι:

Αν κάποιος έχει ταλέντο στη μαθηματική επεξεργασία απλών  παιγνιοθεωρητικών μοντέλων ή στην ανάλυσή τους μέσω προσομοιώσεων σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, θα μπορούσε να πειραματιστεί με το εξής: Να προσδώσει σε ένα σύνολο εικονικών  ατόμων γνωρίσματα όπως εκείνα που αναφέρονται παραπάνω  (απόλυτα ειλικρινείς, συνειδητά ανειλικρινείς κ.ο.κ.) και κατόπιν να προσθέσει ποικίλες ποσοτικές παραμέτρους, με στόχο να διερευνήσει τις συνδυαστικές εξελικτικές τροχιές τους.  Δεν αποκλείεται τα αποτελέσματα να είναι άνευ ενδιαφέροντος και οι εξελικτικές τροχιές να εξαρτώνται αποκλειστικά  και μόνο από τις σχετικές ποσοτικές επιδράσεις που αποδίδονται σε κάθε στρατηγική.

Ωστόσο, είναι πολύ πιθανότερο να  αποκαλυφθούν βαθύτερες, κρυμμένες διασυνδέσεις, οι οποίες  διαφαίνονται μόνο όταν ορίζονται με σαφήνεια οι παράμετροι  της συνεξελικτικής μάχης. Το βασικό ζητούμενο είναι η συμμετοχή π ολλώ ν παικτών που βρίσκονται σε κάποιου είδους  συχνοεξαρτώμενη ισορροπία, ελεύθερη να μεταβάλλεται στη  ροή του χρόνου. Οι παίκτες πρέπει να μπορούν να αλλάζουν  ρόλους ανάλογα με την περίσταση, σε συνάρτηση με τις πιθανολογούμενες απολαβές κάθε ρόλου. Είναι φυσικά προτιμότερο να ξεκινήσει κανείς από πολύ απλά παίγνια και να αυξάνει  βαθμιαία την πολυπλοκότητά τους όσο περισσότερα δεδομένα συγκεντρώνονται για τις υποκείμενες δυναμικές.  Μολονότι η νευροφυσιολογική ερευνά της εξαπάτησης  και της αυτοεξαπάτησης βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα, έχουν ήδη προκόψει ορισμένα ενδιαφέροντα ευρήματα.  Σύμφωνα με τα διαθέσιμα τεκμήρια, ο συνειδητός νους παίζει  μικρό ρόλο στον καθορισμό της ανθρώπινης συμπεριφοράς.  Σε αντίθεση με ό,τι φανταζόμαστε, ο συνειδητός νους φαίνεται να υστερεί του ασυνείδητου νου τόσο στη διαδικασία της  δράσης όσο και της αντίληψης — είναι πολύ περισσότερο θεατής της δράσης παρά εμπνευστής της. Οι έρευνες σχετικά  με τους νευροβιολογικούς μηχανισμούς της ενεργητικής καταστολής της σκέψης δείχνουν ότι ο εγκέφαλός μας έχει εξελιχθεί με τρόπο ώστε ένα μέρος του να μπορεί να καταστέλλει  τη λειτουργία ενός ά λλου μέρους του.

Ταυτόχρονα, έρευνες  στο πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας δείχνουν ότι η προσπάθεια καταστολής μιας σκέψης δημιουργεί μερικές φορές ένα  «φαινόμενο αναπήδησης», με αποτέλεσμα η σκέψη την οποία  προσπαθούμε να καταστείλουμε να επανέρχεται στον νου συχνότερα απ’ ό,τι πριν. Ά λλες έρευνες δείχνουν ότι η ικανότητα  εξαπάτησης μπορεί να βελτιωθεί μέσω καταστολής της νευρωνικής δραστηριότητας μιας εγκεφαλικής περιοχής που σχετίζεται με το ψεύδος, γεγονός το οποίο υποδηλώνει ότι όσο  λιγότερο συνειδητά ψεύδεται κανείς τόσο πιο αποτελεσματικά  γίνονται τα ψέματά του.  Υπάρχει ένα φαινόμενο που ονομάζεται «επαγόμενη αυτοεξαπάτηση», κατά το οποίο το αυτοεξαπατώμενο άτομο δεν ενεργεί προς όφελός του αλλά προς όφελος κάποιου άλλου (γονέα,  ερωτικού συντρόφου, συγγενή, φίλου, ακόμη και της ευρύτερης κοινωνίας), ο οποίος επάγει την αυτοεξαπάτηση. Είναι ένα  φαινόμενο με καίρια σημασία για τη ζωή μας. Αν μη τι άλλο,  πρέπει να βρισκόμαστε σε διαρκή επαγρύπνηση προκειμένου  να αποφύγουμε μια τέτοια μοίρα — όχι αμυντικά, μέσω μεγαλύτερης αυτοεξαπάτησης, α λλά μέσω αυξημένης αυτοτίυνειδησίας.  Έ ως τώρα, έχουμε αντιμετωπίσει την αυτοεξαπάτηση ως  μέρος μιας επιθετικής στρατηγικής. Έχει όντω ς βάση αυτό;  Αναλογιστείτε την αντίθετη, και συμβατική, άποψη, ότι η αυτοεξαπάτηση εξυπηρετεί μια καθαρά αμυντική λειτουργία  — ότι μας επιτρέπει, λόγου χάριν, να νιώθουμε ευτυχισμένοι  σε πείσμα της πραγματικότητας. Σύμφωνα με μια ακραία εκδοχή της άποψης αυτής, αν αντιλαμβανόμασταν πλήρως πόσο άσχημα έχουν τα πράγματα δεν θα μπαίναμε στον κόπο  να σηκωθούμε το πρωί από το κρεβάτι μας.

Αν και κάτι τέτοιο φαντάζει παράλογο, εντούτοις μπορούμε, μέσω της αυτοεξαπάτησης, να ξεγελάμε ενίοτε τον εαυτό μας για προσωπικό όφελος (χωρίς να επηρεάζουμε τους γύρω μας). Η χρήση  των εικονικών φαρμάκων και η ύπνωση είναι δύο ασυνήθιστα  παραδείγματα αυτοεξαπάτησης, καθώς δείχνουν ότι η αυτοεξαπάτηση μπορεί να αποφέρει άμεσα οφέλη για την υγεία του  ατόμου — αν και συνήθως απαιτείται η συνδρομή κάποιου τρίτου προσώπου, το οποίο υποδύεται τον γιατρό ή τον υπνωτιστή. Πέραν αυτού, όπως θα δούμε στο Κεφάλαιο 6, φαίνεται  ότι η αυτοεξαπάτηση μπορεί γενικά να ασκήσει θετική επίδραση στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος.

I Ιαίρνουμε μια απόφαση («Θα πετάξω την μπάλα») και κατόπιν δίνουμε εντολή στους μυς να την υλοποιήσουν (πετάμε την  μπάλα). Ω στόσο, τα ευρήματα νευροφυσιολογικών μελετών  οδηγούν σε ένα διαφορετικό συμπέρασμα.

Η ιδανική επιλογή για κάθε παίκτη χωριστά είναι να  λιποτακτήσει (να καταδώσει τον συνέταιρό του), αρκεί ο άλλος, έχοντας άγνοια του γεγονότος, συνεργαστεί (να τον καλύψει). Ό ταν το παιχνίδι παίζεται μία μοναδική φορά, συμφέρει  να προδώσεις τον συμπαίκτη σου· όταν, όμως, το παιχνίδι παίζεται επαναλαμβανόμενα με τους ίδιους παίκτες, δίνεται η δυνατότητα σε κάθε παίκτη να αποκριθεί κατάλληλα στην προηγούμενη κίνηση του άλλου, οπότε μπορούν να προκύψουν  σχήματα συνεργασίας. Οι θεωρητικές προεκτάσεις αυτού του  συναρπαστικού παιγνίου έχουν διερευνηθεί λεπτομερώς.  Για τους σκοπούς μας, η απλούστερη δυνατή εφαρμογή της  θεωρίας παιγνίων στη μελέτη της εξαπάτησης θα ήταν η διερεύνηση των απατηλών συμπεριφορών στο πλαίσιο ενός κλασικού διλήμματος του φυλακισμένου. Τα πιθανά ενδεχόμενα  είναι τρία: να πουν και οι δύο παίκτες την αλήθεια (αμοιβαία  συνεργασία), να πουν και οι δύο ψέματα (αμοιβαία λιπ οταξία), ο ένας να πει την αλήθεια και ο άλλος ψέματα. Ωστόσο,  η κατάσταση περιπλέκεται από μια σημαντική νέα μεταβλητή:  I Ιοιος πιστεύει ποιον;

Αν μου πεις ψέματα και σε πιστέψω, θα  υποφέρω· αν δεν σε πιστέψω, πιθανόν να υποφέρεις εσύ. Στο  κλασικό δίλημμα του φυλακισμένου, κάθε παίκτης γνωρίζει,  ύστερα από κάθε γύρο παιχνιδιού, πώς έπαιξε ο ά λλος στον  προηγούμενο γύρο (αν συνεργάστηκε ή λιποτάκτησε), γεγονός που επιτρέπει, στην απλούστερη συνθήκη όλων, να εφαρμοστεί ένας απλός ανταποδοτικός κανόνας: αρχικά συνεργάσου, και κατόπιν κάνε ό,τι έκανε ο άλλος στην προηγούμενη  κίνησή του (μια στρατηγική που ονομάζεται «μία σου και μία  μου»). Στην περίπτωση της εξαπάτησης, ωστόσο, δεν υπάρχει  κάποια προφανής ανταποδοτική λογική. Αν μου πεις ψέματα, δεν σημαίνει ότι η καλύτερη στρατηγική μου είναι να σου  πω και εγώ ψέματα — συνήθως είναι προτιμότερο να κρατήσω  αποστάσεις από εσένα ή να σε τιμωρήσω για την πράξη σου.  Η 7πο δημιουργική ιδέα που έχω ακούσει για τη μαθηματική επεξεργασία του φαινομένου της εξαπάτησης αφορά το  λεγόμενο «παίγνιο του τελεσιγράφου».

Σε αυτό, ένας παίκτης  προτείνει σε έναν δεύτερο να μοιραστούν, με άνισο τρόπο, ένα  ποσό που παρέχεται από τον πειραματιστή (φέρ’ ειπείν, από  ένα ποσό ιοο δολαρίων, ο πρώτος παίκτης κρατά για τον εαυτό του τα 8ο δολάρια και προσφέρει στον ά λλον τα 2ο δολάρια). Ο δεύτερος παίκτης, από τη μεριά του, έχει δύο επιλογές:  είτε να δεχθεί την προσφορά, οπότε τα χρήματα μοιράζονται  με τον συμφωνηθέντα τρόπο, είτε να την απορρίψει, οπότε κανείς δεν παίρνει τίποτε. Στην κλασική εκδοχή του, το παιχνίδι  έχει τη μορφή μίας και μοναδικής, ανώνυμης συνάντησης. Με  ά λλα λόγια, κάθε παίκτης παίζει μόνο μία φορά με κάποιον  άγνωστο, με τον οποίο δεν πρόκειται να αλληλεπιδράσει ξανά στο μέλλον. Σε αυτή την περίπτωση, το παιχνίδι μετρά το  αίσθημα αδικίας των ατόμων: Ποια προσφορά θεωρεί κανείς  αρκετά προσβλητική, ώστε να την απορρίψει — παρότι έτσι  θα χάσει χρήματα; Σε π ολλές κοινωνίες, ο μισός πληθυσμός  απορρίπτει τη μοιρασιά 8ο% – 20% ως υπερβολικά άδικη.  Φανταστείτε τώρα ότι συμμετέχετε σε μια τροποποιημένη εκδοχή του παιχνιδιού, στην οποία υπάρχουν δύο ποσά να  μοιραστούν (φέρ’ ειπείν, ιοο και 400 δολάρια), γεγονός γνωστό σε εσάς και στον συμπαίκτη σας.

Έστω ότι ο ά λλος παίκτης σάς προσφέρει 40 δολάρια. Η προσφορά του ενδέχεται  να αντιπροσωπεύει το 40% ενός συνολικού ποσού ιοο δολα ­  ρίων (οπότε οφείλετε να την αποδεχθείτε) ή το ιο% ενός ποσού 400 δολαρίων (προσφορά που οι περισσότεροι θα απέρριπταν). Αν θέλει, ο άλλος παίκτης μπορεί να αποπειραθεί να  σας παραπλανήσει, υποστηρίζοντας ότι του παραχωρήθηκε το  μικρότερο από τα δύο ποσά, όταν στην πραγματικότητα του  έχει δοθεί το μεγαλύτερο. Εσείς μπορείτε φυσικά να διαλέξετε αν θα τον εμπιστευθείτε ή όχι, α λλά το ενδιαφέρον είναι  ότι σας δίνεται η δυνατότητα να πληροφορηθείτε την αλήθεια  από ένα τρίτο, αμερόληπτο πρόσωπο, καταβάλλοντας ένα μικρό τίμημα.  Αν διαλέξετε να πληρώσετε για να μάθετε την αλήθεια και  ανακαλύψετε ότι ο ά λλος παίκτης σάς έχει πει ψέματα, τότε  Οα έχετε ένα ηθικό κίνητρο να απορρίψετε την προσφορά — ή,  αν διαπιστώσετε ότι είναι ειλικρινής, να την αποδεχθείτε (όλα  αυτά συγκρινόμενα με την αβεβαιότητα, δηλαδή να μην πληρώσετε για να μάθετε την αλήθεια). Σημειώστε ότι, από καθαρά οικονομική άποψη, δεν έχετε συμφέρον να μάθετε την  αλήθεια, διότι αφενός κοστίζει χρήματα και αφετέρου ενδέχεται να οδηγήσει σε μια κατά τα ά λλα αχρείαστη απώλεια του  χρηματικού ποσού που σας έχει προσφερθεί, όποιο και αν είναι αυτό.

Στις  κίσσες, αντιστοίχως, όταν κάποιο άτομο κρύβει τροφή π α ­  ρ ο υ σ ία άλλων, φροντίζει να μεγιστοποιεί την απόσταση από  εκείνα, να διαλέγει σκιερές θέσεις και να μετακινεί συχνά την  τροφή σε νέες κρυψώνες.  Ό ταν υπάρχουν άλλα άτομα τριγύρω, οι γκρίζοι σκίουροι  φροντίζουν να απομακρύνονται αρκετά προτού κρύψουν την  τροφή τους. Συνηθίζουν επίσης να δημιουργούν ψεύτικα αποθέματα τροφής και να γυρίζουν την πλάτη σε σκίουρους που  δείχνουν να τους παρακολουθούν. Στα κοράκια δεν έχουν καταγράφει τέτοιες συμπεριφορές. Το γύρισμα της πλάτης δεν  παρατηρείται μόνο στους σκίουρους, αλλά και σε διάφορα  άλλα θηλαστικά. Αν ένας αρσενικός χιμπαντζής επιδεικνύει το  στητό πέος του σε κάποιο θηλυκό και ξαφνικά εμφανιστεί ένα  ανώτερο ιεραρχικά αρσενικό, πιθανόν να του γυρίσει την πλάτη ώσπου να υποχωρήσει η στύση του. Στον άνθρωπο, παιδιά ηλικίας ιό μηνών γυρίζουν την πλάτη τους προκειμένου  να κρύψουν το αντικείμενο που κρατούν ή να συγκαλύψουν  την πράξη τους. Προσωπικά, αν τύχει, ενόσω βρίσκομαι με  μια γυναίκα με την οποία σχετίζομαι ερωτικά, να δεχθώ τηλεφώνημα από μια άλλη γυναίκα με την οποία επίσης σχετίζομαι ερωτικά (ή απλώς θα ήθελα να σχετίζομαι ερωτικά), το  βρίσκω πολύ δύσκολο να μη γυρίσω την πλάτη μου όσο θα  μιλώ στο τηλέφωνο.

Αυτό συμβαίνει παρότι δεν υπάρχει κάτι  να αποκρύψω οπτικά και μολονότι η όλη πράξη με προδίδει.  Ίσως προσπαθώ να μειώσω τη γνωστική ασυμφωνία (και το  γνωστικό φορτίο), αποφεύγοντας να παρακολουθώ μια γυναίκα να με παρακολουθεί ενόσω υποκρίνομαι ότι δεν μιλώ με  μια άλλη γυναίκα.  Στα κοράκια, οι διαγουμιστές αποφεύγουν να ψάχνουν για  κρυψώνες όταν βρίσκονται τριγύρω άτομα που συλλέγουν και  κρύβουν τροφή· αλλά θα σπεύσουν αμέσως σε κάποια γνωστή  κρυψώνα όταν ο ιδιοκτήτης της απουσιάζει (οπότε αδυνατεί  να την υπερασπιστεί).    Ω στόσο, σύντομα το υποτακτικό αρσενικό άρχισε να ψάχνει σε μέρη όπου δεν υπήρχε κρυμμένη  τροφή, ώστε να παρασύρει το κυρίαρχο αρσενικό μακριά από  την πραγματική κρυψώνα, και κατόπιν έσπευδε γοργά να προσποριστεί την τροφή.  Στα στοματόποδα — μια τάξη θαλάσσιων καρκινοειδών— ,  τα άτομα περιβάλλονται από σκληρό εξωσκελετό και φέρουν  επικίνδυνες δαγκάνες επί επτά εβδομάδες. Την όγδοη εβδομάδα, ο εξωσκελετός αποβάλλεται και το σώμα τους είναι μαλακό, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να επιτεθούν σε άλλα  στοματόποδα και να είναι ευάλωτα σε περίπτωση που δεχθούν  επίθεση. Εντούτοις, όταν την περίοδο αυτή συναντούν άλλα  άτομα, εντείνουν κατά πολύ τις απειλές με τις δαγκάνες τους  και ενίοτε τις συνδυάζουν με προσποιητές επιθέσεις προς τον  αντίπαλο. Τις μισές φορές περίπου, ο αντίπαλος τρέπεται σε  φυγή. Τις άλλες μισές, το βάζει στα πόδια ο επιτιθέμενος.

Την  εβδομάδα πριν τα στοματόποδα αποβάλουν τον σκληρό εξωσκελετό τους, αυξάνουν όχι μόνο τη συχνότητα των απειλών  με τις δαγκάνες τους αλλά και τη συχνότητα με την οποία οι  απειλές ακολουθούνται από πραγματικές επιθέσεις, σαν να  δηλώνουν ότι οι απειλές θα συνοδεύονται από επιθετικές πρωτοβουλίες ακριβώς πριν από την περίοδο κατά την οποία θα  είναι κούφιες.  Σε ένα γένος καβουριών, το αρσενικό διαθέτει μια τεράστια δαγκάνα την οποία χρησιμοποιεί για να απειλεί και να  μάχεται τα άλλα αρσενικά, καθώς και για να ερωτοτροπεί με  τα θηλυκά. Αν τύχει να χάσει τη δαγκάνα του, αναγεννά μια  δεύτερη, παρόμοια σε εμφάνιση με την πρώτη αλλά λιγότερο  αποτελεσματική. Το μέγεθος της πρώτης δαγκάνας σχετίζεται  ευθέως με την ισχύ της και την ικανότητά της να προβάλλει  αντίσταση στο σύρσιμο του κάβουρα έξω από τη φωλιά του    Τα πρωτεύοντα συχνά μετέρχονται ιδιαίτερα ενεργητικούς  τρόπους για την απόκρυψη πληροφοριών από τρίτους. Λόγου  χάριν, τόσο οι χιμπαντζήδες όσο και οι γορίλλες κρύβουν το  πρόσωπό τους με τα χέρια όταν θέλουν να μη φανεί κάποιος  αποκαλυπτικός μορφασμός. Σε ζω ολογικούς κήπους έχουν  παρατηρηθεί γορίλλες να καλύπτουν με το ένα ή και τα δύο  χέρια το πρόσωπό τους όταν παίρνει παιχνιδιάρικη έκφραση  — και τέτοια καλυμμένα πρόσωπα δίνουν σπανιότερα έναυσμα  σε παιχνίδι. Βέβαια, μια τέτοια προσπάθεια συγκάλυψης ενός  μορφασμού θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα αποκαλυπτικό δευτερογενές σήμα. Επίσης, έχουν παρατηρηθεί χιμπαντζήδες να κρύβουν πίσω από την πλάτη τους αντικείμενα που  πρόκειται να πετάξουν. Συνηθίζουν, μάλιστα, να πετούν αντικείμενα προς τη μία πλευρά ενός δένδρου προκειμένου να φ οβίσουν κάποιο άτομο και να το παρασύρουν προς την αντίθετη πλευρά, όπου καραδοκεί ο αντίπαλός του.

Η ΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΩΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΟ ΠΑΙΓΝΙΟ  Στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε καλύτερα τα φαινόμενα εξαπάτησης, είναι χρήσιμο να τα εξετάσουμε και μαθηματικά, με βάση τη «θεωρία παιγνίων». Ειδικότερα, οι σχέσεις  εξαπάτησης μπορούν να αντιμετωπιστούν ως ένα εξελικτικό  παίγνιο, στο οποίο π ολλοί παίκτες ακολουθούν πολλα π λές  στρατηγικές που ενέχουν, σε διάφορους βαθμούς, στοιχεία  συνειδητής ή ασυνείδητης εξαπάτησης. Για να διαμορφώσουμε μια εικόνα αυτής της προσέγγισης, ας δούμε πώς έχει αξιοποιηθεί η θεωρία παιγνίων στη διερεύνηση του προβλήματος  της συνεργασίας. Η μελέτη των συνεργατικών σχέσεων έχει εν  πολλοίς βασιστεί σε ένα απλό παιγνιοθεωρητικό πρόβλημα,  γνωστό ως «δίλημμα του φυλακισμένου».    Η αμοιβαία συνεργασία (ο ένας καλύπτει τον ά λλον) ωφελεί και τους δύο,  ενώ η αμοιβαία λιποταξία (ο ένας καταδίδει τον άλλον) τους  βλάπτει.