Αν βρίσκεται σε κάποιον καλαμιώνα, η πουλάδα βουτά με δύναμη στο νερό προκαλώντας έναν έντονο παφλασμό, και κατόπιν κινείται με θόρυβο ανάμεσα στις καλαμιές, σαν βάτραχος που παραμένει στην επιφάνεια του νερού. Το αξιοσημείωτο είναι ότι η πουλάδα στρέφει την προσοχή του θηρευτή επάνω της και ταυτόχρονα συμπεριφέρεται σαν να μην επιδιώκει κάτι τέτοιο. Στόχος της είναι να δώσει την εντύπωση ενός επίμυος ή ενός βατράχου που προσπαθεί να αποφύγει τον εντοπισμό, αλλά δεν είναι αρκετά επιδέξιος για να περάσει απαρατήρητος- έτσι, κινείται δήθεν στα κλεφτά, αλλά κάνει περισσότερο θόρυβο από όσο θα έπρεπε.                Α ς δούμε τώρα ένα παράδειγμα που αφορά τον άνθρωπο.  Παλαιότερα, όταν οι υπάλληλοι των τελωνείων άνοιγαν τις  αποσκευές των ταξιδιωτών και εξέταζαν το περιεχόμενό τους  παρουσία του εκάστοτε ταξιδιώτη, εφάρμοζαν μια δοκιμασμένη μέθοδο εντοπισμού λαθραίων αντικειμένων: ψαχούλευαν  στην τύχη το εσωτερικό της βαλίτσας παρατηρώντας, με την  άκρη του ματιού τους, τις αντιδράσεις του ιδιοκτήτη της. Αν  εκείνος έδειχνε να ταράζεται ή να κοιτάζει επίμονα, ο τελωνειακός επικεντρωνόταν στο ύποπτο σημείο της βαλίτσας. Και  πάλι, ψαχουλεύοντας το περιεχόμενο της βαλίτσας και παρατηρώντας προσεκτικά τον ιδιοκτήτη της, ο τελωνειακός άφηνε  τον ιδιοκτήτη να του αποκαλύψει ο ίδιος το παράπτωμά του.  Σημειώστε ότι η έλλειψη προετοιμασίας του παραβάτη για το  ενδεχόμενο να τον πιάσουν στα πράσα εντείνει την αγωνία του  και την αθέλητη αποκάλυψη πληροφοριών.

Κάποτε, όταν προσπαθούσα να επανενταχθώ στο διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου Harvard ύστερα από μια  άδεια για ιατρικούς λόγους, χρειάστηκε να υποβληθώ στην  περιβόητη δοκιμασία «Τι βλέπετε σε αυτή τη μουτζούρα;»,  γνωστή και ως «δοκιμασία Rorschach» ή «τεστ κηλίδων μελάνης». Είχα πληροφορηθεί ότι η επιτυχία ή μη στη δοκιμασία  κρινόταν ανάλογα με το αν περιέγραφες μια εικόνα ή αν αφηγούσουν μια ιστορία, αν η εικόνα ήταν έγχρωμη ή ασπρόμαυρη, αν η ιστορία είχε λογικό ειρμό κ.ο.κ., αλλά δεν θυμόμουν  ποιες ήταν οι «σωστές», κατά περίπτωση, απαντήσεις, ώστε  το αποτέλεσμα να κριθεί «φυσιολογικό». Έτσι, αποφάσισα να  αγνοήσω πλήρως τη μορφή των κηλίδων και να δώσω εντελώ ς τυχαίες απαντήσεις, θεωρώντας ότι η καλύτερη ελπίδα  μου ήταν να μην υπάρχει κάποιο υποκείμενο μοτίβο στις απαντήσεις μου. Ά λλες φορές αφηγήθηκα μια ιστορία, άλλες περιέγραψα την εικόνα, άλλοτε ασπρόμαυρη, άλλοτε έγχρωμη,  και πάει λέγοντας. Τουλάχιστον απέφυγα να φανώ άκαμπτος  ή ψυχαναγκαστικός. Πέρασα τη δοκιμασία.  Απ’ ό,τι φαίνεται, μάλιστα, ο βασικός πυρήνας της συμπεριφοράς μας ενέχει στοιχεία τυχαιότητας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα όχι μόνο να μη διακρίνουν οι άλλοι την ύπαρξη κάποιου  υποκείμενου μοτίβου αλλά ούτε καν εμείς οι ίδιοι, μειώνοντας  έτσι την πιθανότητα να προδοθούμε παρά τη θέλησή μας.

Αυτό τουλάχιστον φαίνεται να συμβαίνει σε διάφορα  είδη που φέρουν αυθαίρετα σύμβολα ισχύος, όπως η αυξημένη  ποσότητα μελανίνης (σκουρότερο χρώμα) στον θώρακα των  σπουργιτών και στο επιστόμιο των σφηκών. Τα σήματα αυτά  όχι μόνο βρίσκονται σε σημεία του σώματος που διακρίνονται  σε συναντήσεις πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά επιπλέον συσχετίζονται θετικά με το σωματικό μέγεθος και με τη θέση του  ατόμου στην κοινωνική ιεραρχία. Πώς διατηρείται η σύνδεση  ανάμεσα στο αυθαίρετο σύμβολο της κοινω νικής θέσης και  στην κοινωνική θέση καθ’ εαυτήν; Το επιστόμιο της σφήκας,  λόγου χάριν, φέρει λιγότερο από το ι% της συνολικής μελανίνης του σώματος της σφήκας. Γιατί άραγε δεν υπάρχουν απατεώνες οι οποίοι να εκμεταλλεύονται το σύστημα, παράγοντας  σήματα δηλωτικά μιας ανώτερης κοινωνικής θέσης από εκείνη που δικαιολογεί το μέγεθος του σώματός τους;

Ακριβώς  επειδή τέτοια άτομα δέχονται αμέσως επιθέσεις και αδυνατούν  να υπερασπιστούν αποτελεσματικά τον εαυτό τους. Όταν, στο  πλαίσιο ενός πειράματος, οι ερευνητές έβαψαν σκούρο το επιστόμιο κάποιων σφηκών (σήμα υψηλής κοινω νικής θέσης),  διαπίστωσαν ότι εκείνες όχι μόνο δεν αναρριχήθηκαν στην  κοινωνική ιεραρχία αλλά, αντιθέτως, δέχονταν έξι φορές συχνότερα επιθέσεις από τις σφήκες που κατείχαν πραγματικά  υψηλή κοινωνική θέση. Ό ταν έβαψαν το επιστόμιο ορισμένων  σφηκών πιο ανοικτόχρωμο, ώστε να φαντάζουν πιο υποτακτικές από όσο πραγματικά ήταν, παρατήρησαν ότι δέχονταν επιθέσεις με διπλάσια συχνότητα συγκριτικά με τις φυσιολογικές  σφήκες. Μάλιστα, έναντι των ατόμων που είχαν βαφεί προκειμένου να ενισχυθεί τεχνητά η κοινωνική τους θέση, οι υποτακτικές σφήκες εκδήλωναν μεγαλύτερη επιθετικότητα από όση  εκδήλωναν έναντι όσων σφηκών είχαν όντως υψηλή κοινωνική θέση.  Αν ο θώρακας ενός σπουργίτη βαφεί σκουρότερος προκειμένου να ενισχυθεί τεχνητά η κοινωνική του θέση, η πραγματική επίδραση είναι συνήθως αντίθετη της επιδιωκόμενης. Τα  τροποποιημένα πτηνά δέχονται επιθέσεις συχνότερα από πριν,  ιδίως από άτομα με εξίσου σκούρο ή σκουρότερο θώρακα.

Τα περισσότερα είδη εκλύουν χημικές ουσίες οι οποίες έχουν παρόμοια οσμή με την τροφή του εντόμου που επικονιάζει τα άνθη τους, χωρίς να προσφέρουν στο έντομο πραγματική τροφή. Ένας μικρότερος αριθμός ειδών (περίπου 4 °ο) μιμούνται την εμφάνιση ενήλικων θηλυκών εντόμων — του συγκεκριμένου είδους στο οποίο ανήκει ο επικονιαστής τους— , και μάλιστα εκκρίνουν φ ερομόνες παρόμοιες με εκείνες που εκκρίνουν τα θηλυκά έντομα. Τα αρσενικά που οσφραίνονται τις φερομόνες διεγείρονται σεξουαλικά και επιχειρούν να ζευγαρώσουν με τα άνθη της ορχιδέας. Μ άλιστα, η ορχιδέα φροντίζει να μην επιτρέπει στο αρσενικό να εκσπερματίσει, πιθανόν για να διατηρείται σε κατάσταση διαρκούς διέγερσης και να αναζητά το ένα «θηλυκό» μετά το ά λλο, επικονιάζοντας έτσι ολοένα περισσότερα άνθη. Μετά την αποτυχημένη του προσπάθεια να ζευγαρώσει με ένα τέτοιο ψευδοθηλυκό, το αρσενικό έντομο αποφεύγει να επισκεφθεί τα υπόλοιπα άνθη της ορχιδέας, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των φυτών που προσφέρουν νέκταρ.

Αντιθέτως, ττετά αμέσως σε κάποια άλλη συστάδα ανθέων, αναζητώντας μια πραγματική ανταμοιβή. Ω ς αποτέλεσμα, όσες ορχιδέες επιδίδονται στον φυλετικό μιμητισμό απολαμβάνουν έναν υψηλότερο βαθμό ετερομιξίας σε σχέση με τα συγγενικά τους είδη που ανταμείβουν πραγματικά τους επικονιαστές τους — ένα παρεπόμενο της εξαπάτησης το οποίο ωφελεί ευθέως το είδος. Σε πολλά διαφορετικά είδη, η φυσική επιλογή έχει επίσης ευνοήσει την εξέλιξη αρσενικών που μιμούνται την εμφάνιση των θηλυκών του είδους τους, ώστε να ξεγελάσουν κάποιο κυρίαρχο αρσενικό, να παρεισδύσουν στη χωροκράτειά του και να υποκλέψουν την πατρότητα μερικών ή όλω ν των αβγών που αποθέτουν σε αυτή τα πραγματικά θηλυκά. Ο αδαής κάτοχος της χωροκράτειας θα φροντίσει τα αβγά νομίζοντας ότι είναι δικά του. Σε κάποια είδη, η επιλογή υπέρ της εξαπάτησης έχει υπάρξει τόσο ισχυρή, ώστε έχει ευνοήσει την εξέλιξη μορφολογικών παραλλαγών απαρέγκλιτα προσηλωμένων στην εξαπάτηση — δηλαδή, μορφών που έχουν ως μοναδική στρατηγική τη διά βίου εξαπάτηση των άλλων. Κλασικό παράδειγμα είναι το γαλαζολιόψαρο ( L e p o m is m a c r o c h ir u s ) , ένα ευρέως διαδεδομένο ψάρι του γλυκού νερού.

Στο είδος αυτό έχει εξελιχθεί μια εξειδικευμένη, μικρόσωμη παραλλαγή αρσενικού, το οποίο έχει μόλις το ένα έκτο του μεγέθους των φυσιολογικών αρσενικών και προσομοιάζει με τα θηλυκά του είδους στο μέγεθος, στην εμφάνιση και στη συμπεριφορά. Ο μιμητής αναζητά έναν κάτοχο χωροκράτειας, ερωτοτροπεί μαζί του και φροντίζει να του κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον, ώστε, όταν φανεί ένα πραγματικό θηλυκό και αποθέσει τα ωάριά του, να βρίσκεται κοντά και να τα γονιμοποιήσει. Κατά κάποιον τρόπο, ο κάτοχος της χωροκράτειας ξεγελιέται νομίζοντας ότι ερωτοτροπεί με δύο θηλυκά ταυτόχρονα, όταν στην πραγματικότητα ερωτοτροπεί με ένα θηλυκό και ένα αρσενικό. Το θηλυκό σχεδόν σίγουρα γνωρίζει την αλήθεια.  Εφόσον έχουν διατηρηθεί επί τόσο πολύ χρόνο, θα πρέπει να έχουν την ίδια ακριβώς μακροπρόθεσμη αναπαραγωγική επιτυχία — με άλλα λόγια, σε βάθος εξελικτικού χρόνου, ο απατεώνας πρέπει να τα πηγαίνει εξίσου καλά με το θύμα. Η ισοδυναμία αυτή, με τη σειρά της, δεν μπορεί παρά να είναι απόρροια συχνοεξαρτώμενης επιλογής. Ό ταν ο μιμητής σπανίζει, θα έχει σχετικά υψηλή αναπαραγωγική επιτυχία- όσο πιο διαδεδομένος γίνεται τόσο η επιτυχία του θα μειώνεται. Δεν γνω ρίζουμε αν τα θηλυκά δείχνουν ειδική προτίμηση σε κάποια από τις δύο μορφολογικές παραλλαγές. Κατά μέσον όρο, ωστόσο, θα ευνοούνται διαρκώς τα σπάνια αρσενικά — δηλαδή, η λιγότερο διαδεδομένη επιλογή από τις δύο. Μία από τις πιο εντυπωσιακές ίσως περιπτώσεις φυλετικού μιμητισμού παρατηρείται σε ένα μικροσκοπικό κολεόπτερο το οποίο παρασιτεί ένα είδος μέλισσας. Μια ομάδα από ιοο έως 2.οοο κολεόπτερα συγκροτούν από κοινού ένα ομοίωμα μέλισσας, παρόμοιο στο μέγεθος, στο χρώμα και στην όψη με τα θηλυκά άτομα του ξενιστή τους.

Μάλιστα, καταφέρνουν ακόμη και να ανεβοκατεβαίνουν συντονισμένα τον κορμό δένδρων σαν ένα ενιαίο άτομο, δημιουργώντας ένα πολύπλοκο ψηφιδωτό από εκατοντάδες μικροσκοπικές ψηφίδες. Το αρσενικό που θα επιχειρήσει να ζευγαρώσει με το ομοίωμα θα συμβάλει στη διασπορά των κολεόπτερων σε νέες φωλιές μελισσών, καθότι εκείνα προσκολλώνται στο σώμα του. Σε μεικτά σμήνη πτηνών της τροπικής ζώνης, λόγου χάριν, ορισμένα πτηνά βγάζουν παραπλανητικές κραυγές μόλις δουν κάποιο πτηνό να έχει συλλάβει και να ετοιμάζεται να καταβροχθίσει ένα μεγάλο, γευστικό έντομο. Τις μισές φορές περίπου, το πτηνό που ακούει την κραυγή παρατά το έντομο και σπεύδει να αναζητήσει καταφύγιο· τις άλλες μισές δεν ξεγελιέται. Αντιθέτως, στο άκουσμα της γνήσιας κραυγής συναγερμού, όλα ανεξαιρέτως τα πτηνά πετάγονται αμέσως στον αέρα. Με άλλα λόγια, στα συγκεκριμένα πτηνά έχει εξελιχθεί η ικανότητα διάκρισης των παραπλανητικών από τις γνήσιες κραυγές συναγερμού στο 50% των περιπτώσεων. Στους ληστόγλαρους (γένος S t e r c o r a r i u s ) , οι γονείς βγάζουν παραπλανητικές κραυγές συναγερμού όταν βλέπουν τα μικρά τους να τσακώνονται· τα μικρά τρομάζουν και αναζητούν καταφύγιο, με αποτέλεσμα να διακόπτονται οι αψιμαχίες και να αποτρέπεται η περαιτέρω κλιμάκωσή τους.

Η ικανότητα ανίχνευσης της εξαπάτησης προϋποθέτει ειδικές δεξιότητες, οι οποίες είναι αχρείαστες έναντι στόχων που δεν μπορούν ή δεν ενδιαφέρονται να κρυφτούν.  Η νοημοσύνη είναι χρήσιμη και για τους απατεώνες. Στο πεδίο της συμπεριφοράς, αναμένεται να συμβάλλει στη διεύρυνση των απατηλών μέσων και στη βελτίωση της ποιότητάς τους. Στον άνθρωπο, τα άτομα με διανοητική καθυστέρηση εν πολλοίς περιορίζονται σε μη λεκτικές μορφές εξαπάτησης — μια ξαφνική κίνηση του σώματος προς κάποια παραπλανητική κατεύθυνση, λόγου χάριν— και σπανίως αναπτύσσουν σύνθετα μοτίβα λεκτικής εξαπάτησης. Στο άλλο άκρο του φάσματος, οι νοητικά προικισμένοι άνθρωποι διαθέτουν ένα πολυσύνθετο ρεπερτόριο απατηλών συμπεριφορών. Συνεπώς, η εξαπάτηση ευνοεί την εξέλιξη της νοημοσύνης όχι μόνο των ατόμων που προσπαθούν να ανιχνεύσουν την εξαπάτηση αλλά και των ίδιων των απατεώνων — αν και ασκεί κάπως ισχυρότερη πίεση στους πρώτους παρά στους δεύτερους. Αν τα φτερά μιας νυχτοπεταλούδας, φέρ’ ειπείν, αρχίσουν να προσομοιάζουν με τον φλοιό ενός δένδρου, αυτό θα ευνοήσει την αύξηση της ικανότητας διάκρισης για όσα πτηνά και σαύρες θηρεύουν νυχτοπεταλούδες, χωρίς να προϋποτίθενται νέες νοητικές ικανότητες εκ μέρους της ίδιας της νυχτοπεταλούδας. Στην περίπτωση της συμπεριφορικής εξαπάτησης, βέβαια, δεν ισχύει το ίδιο.

Οι πιο πειστικές ενδείξεις υπέρ της ισχυρής σύνδεσης μεταξύ νοημοσύνης και εξαπάτησης προέρχονται από μια μελέτη που αφορά τα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου των πιθήκων. Το μέγεθος του νεοφλοιού (του λεγάμενου «κοινωνικού εγκεφάλου») διάφορων ειδών πιθήκων — ή, ακόμη περισσότερο, το σχετικό μέγεθος του νεοφλοιού σε σύγκριση με τον υπόλοιπο εγκέφαλο— συσχετίζεται θετικά με τη στρατηγική χρήση απατηλών μέσων από τους πιθήκους στο φυσικό τους περιβάλλον — δηλαδή, μέσων εξαπάτησης τα οποία, με κάποιον τρόπο, παρέχουν πλεονέκτημα στο άτομο που τα μετέρχεται. Με τη σειρά του, το σχετικό μέγεθος του νεοφλοιού αποτελεί ένα αξιόπιστο μέτρο της σχετικής νοημοσύνης.  Για να διερευνήσουν τη σχέση ανάμεσα στη νοημοσύνη και στην εξαπάτηση στους άγριους πιθήκους, τα μέλη μιας ερευνητικής ομάδας συγκέντρωσαν τα δεδομένα πολυάριθμων δημοσιευμένων μελετών σχετικά με τη συμπεριφορά των πιθήκων στο φυσικό περιβάλλον και συγκρότησαν έναν μακροσκελή κατάλογο απατηλών συμπεριφορών. Κατόπιν εμπλούτισαν τον κατάλογό τους με δεδομένα από ένα ακόμη μεγαλύτερο σύνολο αδημοσίευτων μελετών. Τέλος, φ ρόντισαν να βεβαιωθούν ότι τα δεδομένα τους είχαν γενική ισχύ (δεν ίσχυαν, δηλαδή, για κάποια είδη πιθήκων και όχι για άλλα), ότι δεν επηρεάζονταν από το μέγεθος των ομάδων που συγκροτούσαν οι πίθηκοι και ότι ήταν ανεξάρτητα από την έκταση στην οποία είχαν μελετηθεί τα διάφορα είδη των πιθήκων από τους επιστήμονες.

Η έρευνα κατέληξε στο κατηγορηματικό συμπέρασμα ότι όσο μεγαλύτερη νοημοσύνη έχει ένα είδος πιθήκου τόσο συχνότερα μετέρχεται μέσα εξαπάτησης. Μια αντίστοιχη συσχέτιση πιθανόν να υπάρχει και για την αυτοεξαπάτηση. Θ α δούμε αργότερα ότι, για δεδομένη ηλικία, όσο πιο έξυπνο είναι ένα παιδί τόσο πιο συχνά λέει ψέματα. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό εύρημα. Θ α περιμέναμε η αυτοεξαπάτηση να συναρτάται αντιστρόφως ανάλογα με τη νοημοσύνη — έτσι τουλάχιστον βαυκαλίζονται οι διανοούμενοι. Α λλά φανταστείτε, όπως πιθανολογώ εγώ, να συμβαίνει το αντίθετο: Οι πιο έξυπνοι άνθρωποι να ψεύδονται και να κοροϊδεύουν τον εαυτό τους συχνότερα, κατά μέσον όρο, απ’ ό,τι οι λιγότερο έξυπνοι! ΜΙΜΗΤΕΣ ΘΗΛΥΚΩΝ Θ α φανταζόταν κανείς ότι δεν θα αποτελούσε δύσκολη υπόθεση η εξέλιξη της ικανότητας των ατόμων να διακρίνουν με αξιόπιστο τρόπο τα δύο φύλα του είδους τους. Παρ’ όλα αυτά, σε διάφορα είδη έχουν παρατηρηθεί πολυάριθμα παραδείγματα μίμησης του ενός φύλου από το άλλο — ή από το ίδιο φύλο κάποιου άλλου είδους.  Στις πυγολαμπίδες, λόγου χάριν, έχουν εξελιχθεί διάφορα είδη που χρησιμοποιούν τον φ υλετικό μιμητισμό ως μέθοδο θήρευσης.

Η θηλυκή πυγολαμπίδα ενός θηρευτικού είδους αποκρίνεται στο ερωτικό κάλεσμα του αρσενικού ενός άλλου είδους εκπέμποντας όχι το φωτεινό σήμα που αντιστοιχεί σ τ ο δ ικ ό τ η ς είδος αλλά εκείνο που αντιστοιχεί στο δικό του. Το αρσενικό την προσεγγίζει, προσδοκώντας ότι θα ζευγαρώσουν, και αντ’ αυτού τρώγεται πάραυτα. Το θέλγητρο της αναπαραγωγής αποτελεί μια ισχυρότατη κινητήρια δύναμη, η οποία, ιδίως στα αρσενικά, ευνοεί συχνά την «άκριτη σεξουαλική προθυμία», παρέχοντας γόνιμο έδαφ ος για να ανθίσει η εξαπάτηση. Στις ορχιδέες, μεγάλος αριθμός ειδών — ούτε λίγο ούτε πολύ, το ένα τρίτο του συνόλου των ειδών παγκοσμίως— επιστρατεύουν απατηλά μέσα για να εξασφαλίσουν την επικονίαση των ανθέων τους. Η ορχιδέα δεν προσφέρει στον επικονιαστή της κάποια πραγματική ανταμοιβή, παρά μια αυταπάτη ανταμοιβής.