Πριν από είκοσι  και πλέον χρόνια, η έρευνα έδειξε ότι η ηλεκτρική ώση εκκινεί  από την εγκεφαλική περιοχή που προετοιμάζει την κίνηση π ε ­  ρ ίπ ο υ ο,6 δευτερόλεπτα πριν από τη συνειδητή επίγνωση της  πρόθεσης — και μετά μεσολαβεί μια πρόσθετη καθυστέρηση  ο,5 δευτερολέπτων πριν από τη μυϊκή συστολή. Με ά λλα λό ­  για, την ώρα που διαμορφώνουμε τη συνειδητή πρόθεση να  πετάζουμε την μπάλα έχουν ήδη ενεργοποιηθεί, τουλάχιστον  ο,5 δευτερόλεπτα νωρίτερα, οι περιοχές του εγκεφάλου που  σχετίζονται με το πέταγμα της μπάλας.  Σχετικά πρόσφατα καταφέραμε να σχηματίσουμε μια πολύ λεπτομερέστερη εικόνα για την προσυνειδητή νευρωνική  δραστηριότητα. Οι παλαιότερες έρευνες αφορούσαν μια περιοχή του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων που ονομάζεται «συμπληρωματική κινητική περιοχή» και συμμετέχει στον  ύστερο κινητικό σχεδιασμό. Δεν ήταν, όμως, ξεκάθαρο κατά  πόσον η προπαρασκευαστική νευρωνική δραστηριότητα σχετίζεται με κάποια συγκεκριμένη απόφαση (πέτα την μπάλα) ή  απλώς με τη γενικότερη κινητική ενεργοποίηση (κάνε κάτι).

II απάντηση δόθηκε το 2008 χάρις σε ένα ευρηματικό, πρωτότυπο πείραμα. Σε αυτό, οι συμμετέχοντες κάθονταν μπροστά  σε μια οθόνη και παρακολουθούσαν μια σειρά από γράμματα που αναβόσβηναν εναλλασσόμενα ανά μισό δευτερόλεπτο. Οι ερευνητές τούς ζήτησαν να πατήσουν, όποτε ήθελαν,  ένα από δύο κουμπιά (με τον δείκτη του αριστερού ή του δεξιού χεριού) και να κρατήσουν στη μνήμη τους το γράμμα που  έβλεπαν την ώρα που έπαιρναν τη συνειδητή απόφαση να πατήσουν το κουμπί. Κατόπιν, τους παρουσίαζαν τέσσερα γράμματα και τους ζητούσαν να υποδείξουν εκείνο που έβλεπαν  ενόσω αποφάσιζαν να πατήσουν το πλήκτρο. Στόχος του πειράματος ήταν να αποσαφηνιστεί πότε ακριβώς σχηματιζόταν  η συνειδητή γνώση της απόφασης.  Τι συμβαίνει με την προγενέστερη ασυνείδητη πρόθεση;

Με  τη βοήθεια ειδικού λογισμικού αναλύθηκαν λεπτομερώς εικόνες λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (που απεικονίζουν  την αιματική ροή σε σχέση με τη νευρωνική δραστηριότητα)  από διάφορες περιοχές του εγκεφάλου το χρονικό διάστημα  που προηγείται της δράσης. Κατά εντυπωσιακό τρόπο, διαπιστώθηκε ότι 7 ολόκληρα δευτερόλεπτα πριν από τη συνειδητή  επίγνωση της επικείμενης δράσης δραστηριοποιούνται ο έξω  και ο έσω προμετωπιαίος φλοιός, σε αρκετή απόσταση από τη  συμπληρωματική κινητική περιοχή και τους κινητικούς νευρώνες καθ’ εαυτούς. Αν συνυπολογιστεί και η καθυστέρηση  στην απόκριση του μαγνητικού τομογράφου, εκτιμάται ότι τα  νευρικά σήματα, που αρχικά θα οδηγήσουν στη συνειδητοποίηση της επικείμενης συμπεριφοράς και κατόπιν στην ίδια τη  συμπεριφορά, εκπέμπονται ίο ολόκληρα δευτερόλεπτα πριν  από τη συνειδητή επίγνωση της πρόθεσης. Με την ίδια έρευνα  μπορούν επίσης να εξηγηθούν ορισμένα προγενέστερα ευρήματα που δείχνουν ότι η ηλεκτρική αγωγιμότητα του δέρματος  — όπως μετριέται με τη λεγάμενη «γαλβανική δερματική απόκριση» (GSR)— επηρεάζεται από τη λήψη ριψοκίνδυνων αποφάσεων πολύ πριν το άτομο συνειδητοποιήσει ότι η απόφασή  του είναι πράγματι ριψοκίνδυνη.

Αξίζει να τονιστεί ιδιαίτερα ένα σημαντικό σημείο. Από τη  στιγμή που κάποιος αποκτά συνείδηση της πρόθεσής του να  κάνει κάτι (να πετάξει μια μπάλα), έχει στη διάθεσή του περίπου ι δευτερόλεπτο για να ακυρώσει τη δράση — και η ακύρωση αυτή μπορεί να συμβεί έως και ο,ι δευτερόλεπτα πριν από  την υλοποίησή της. Μάλιστα, η ακύρωση της δράσης μπορεί  να γίνει υποσυνείδητα — δηλαδή, με υποσυνείδητες διεργασίες  που ενεργοποιούνται μόλις ο,2 δευτερόλεπτα πριν από τη δράση. Με άλλα λόγια, η διαπίστωση ότι προηγείται μια μακρά αλληλουχία ασυνείδητης νευρωνικής δραστηριότητας πριν σχηματιστεί η συνειδητή πρόθεση (μετά την οποία μεσολαβεί μια  καθυστέρηση περίπου ι δευτερολέπτου μέχρι τη δράση καθ’  εαυτήν) δεν αναιρεί την ιδέα της ελεύθερης βούλησης.  Από την άλλη, είναι σαφές ότι οι νοητικές διεργασίες που  συνδράμουν στη συνειδητή επίγνωση απαιτούν τον χρόνο  τους. Ένα νευρικό σήμα μπορεί να ταξιδέψει από το μεγάλο  δάκτυλο του ποδιού έως τον εγκέφαλο σε περίπου ο,ο2 δευτερόλεπτα, αλλά θέλει τον εικοσιπενταπλάσιο χρόνο (0,5 δευτερόλεπτα) για να καταγραφεί στη συνείδηση. Για άλλη μία  φορά, η συνείδηση φαίνεται να ακολουθεί ασθμαίνοντας την  πραγματικότητα, αφήνοντας πολύ χρόνο σε ασυνείδητες μεροληψίες να ορίσουν τι θα ενταχθεί στη συνείδηση και τι όχι.  Κοντολογίς, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ο ασυνείδητος  νους μας προηγείται του συνειδητού στην προετοιμασία των  αποφάσεων, ότι η συνειδητή επίγνωση εμφανίζεται σχετικά  αργά στην όλη διαδικασία (ύστερα από περίπου ίο δευτερόλεπτα) και ότι υπάρχει ικανός χρόνος για την ακύρωση της  απόφασης ύστερα από τη συνειδητοποίησή της (ι δευτερόλεπτο).

Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, παρουσιάζει ενδιαφέρον  το εξής ερώτημα: Πόσα χρήματα θα ήταν διατεθειμένος ένας  παίκτης να πληρώσει για να άρει την αβεβαιότητα και να πληροφορηθεί μια πιθανώς δυσάρεστη αλήθεια; Στην πραγματική  ζωή, το παιχνίδι αυτό μπορεί να παιχτεί επαναλαμβανόμενα  (όπως η επαναλαμβανόμενη εκδοχή του διλήμματος του φυλακισμένου), με διάφορους βαθμούς ανωνυμίας. Ό σο περισσότερο βελτιώνεται η ικανότητα του αποδέκτη της πρότασης  να αντιλαμβάνεται την απάτη τόσο περισσότερο θα ω φ ελείται από την ειλικρίνεια (την οποία γρήγορα θα αναγνωρίζει ως  τέτοια) και τόσο λιγότερο θα πλήττεται από την εξαπάτηση  (η οποία θα γίνεται αμέσως αντιληπτή, οπότε η πρόταση θα  απορρίπτεται).  Αν προσθέσουμε και την παράμετρο της αυτοεξαπάτησης,  τότε το παιχνίδι σύντομα γίνεται ιδιαίτερα πολύπλοκο. Μπορεί  κανείς να φανταστεί παίκτες οι οποίοι να είναι:

Αν κάποιος έχει ταλέντο στη μαθηματική επεξεργασία απλών  παιγνιοθεωρητικών μοντέλων ή στην ανάλυσή τους μέσω προσομοιώσεων σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, θα μπορούσε να πειραματιστεί με το εξής: Να προσδώσει σε ένα σύνολο εικονικών  ατόμων γνωρίσματα όπως εκείνα που αναφέρονται παραπάνω  (απόλυτα ειλικρινείς, συνειδητά ανειλικρινείς κ.ο.κ.) και κατόπιν να προσθέσει ποικίλες ποσοτικές παραμέτρους, με στόχο να διερευνήσει τις συνδυαστικές εξελικτικές τροχιές τους.  Δεν αποκλείεται τα αποτελέσματα να είναι άνευ ενδιαφέροντος και οι εξελικτικές τροχιές να εξαρτώνται αποκλειστικά  και μόνο από τις σχετικές ποσοτικές επιδράσεις που αποδίδονται σε κάθε στρατηγική.

Ωστόσο, είναι πολύ πιθανότερο να  αποκαλυφθούν βαθύτερες, κρυμμένες διασυνδέσεις, οι οποίες  διαφαίνονται μόνο όταν ορίζονται με σαφήνεια οι παράμετροι  της συνεξελικτικής μάχης. Το βασικό ζητούμενο είναι η συμμετοχή π ολλώ ν παικτών που βρίσκονται σε κάποιου είδους  συχνοεξαρτώμενη ισορροπία, ελεύθερη να μεταβάλλεται στη  ροή του χρόνου. Οι παίκτες πρέπει να μπορούν να αλλάζουν  ρόλους ανάλογα με την περίσταση, σε συνάρτηση με τις πιθανολογούμενες απολαβές κάθε ρόλου. Είναι φυσικά προτιμότερο να ξεκινήσει κανείς από πολύ απλά παίγνια και να αυξάνει  βαθμιαία την πολυπλοκότητά τους όσο περισσότερα δεδομένα συγκεντρώνονται για τις υποκείμενες δυναμικές.  Μολονότι η νευροφυσιολογική ερευνά της εξαπάτησης  και της αυτοεξαπάτησης βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα, έχουν ήδη προκόψει ορισμένα ενδιαφέροντα ευρήματα.  Σύμφωνα με τα διαθέσιμα τεκμήρια, ο συνειδητός νους παίζει  μικρό ρόλο στον καθορισμό της ανθρώπινης συμπεριφοράς.  Σε αντίθεση με ό,τι φανταζόμαστε, ο συνειδητός νους φαίνεται να υστερεί του ασυνείδητου νου τόσο στη διαδικασία της  δράσης όσο και της αντίληψης — είναι πολύ περισσότερο θεατής της δράσης παρά εμπνευστής της. Οι έρευνες σχετικά  με τους νευροβιολογικούς μηχανισμούς της ενεργητικής καταστολής της σκέψης δείχνουν ότι ο εγκέφαλός μας έχει εξελιχθεί με τρόπο ώστε ένα μέρος του να μπορεί να καταστέλλει  τη λειτουργία ενός ά λλου μέρους του.

Ταυτόχρονα, έρευνες  στο πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας δείχνουν ότι η προσπάθεια καταστολής μιας σκέψης δημιουργεί μερικές φορές ένα  «φαινόμενο αναπήδησης», με αποτέλεσμα η σκέψη την οποία  προσπαθούμε να καταστείλουμε να επανέρχεται στον νου συχνότερα απ’ ό,τι πριν. Ά λλες έρευνες δείχνουν ότι η ικανότητα  εξαπάτησης μπορεί να βελτιωθεί μέσω καταστολής της νευρωνικής δραστηριότητας μιας εγκεφαλικής περιοχής που σχετίζεται με το ψεύδος, γεγονός το οποίο υποδηλώνει ότι όσο  λιγότερο συνειδητά ψεύδεται κανείς τόσο πιο αποτελεσματικά  γίνονται τα ψέματά του.  Υπάρχει ένα φαινόμενο που ονομάζεται «επαγόμενη αυτοεξαπάτηση», κατά το οποίο το αυτοεξαπατώμενο άτομο δεν ενεργεί προς όφελός του αλλά προς όφελος κάποιου άλλου (γονέα,  ερωτικού συντρόφου, συγγενή, φίλου, ακόμη και της ευρύτερης κοινωνίας), ο οποίος επάγει την αυτοεξαπάτηση. Είναι ένα  φαινόμενο με καίρια σημασία για τη ζωή μας. Αν μη τι άλλο,  πρέπει να βρισκόμαστε σε διαρκή επαγρύπνηση προκειμένου  να αποφύγουμε μια τέτοια μοίρα — όχι αμυντικά, μέσω μεγαλύτερης αυτοεξαπάτησης, α λλά μέσω αυξημένης αυτοτίυνειδησίας.  Έ ως τώρα, έχουμε αντιμετωπίσει την αυτοεξαπάτηση ως  μέρος μιας επιθετικής στρατηγικής. Έχει όντω ς βάση αυτό;  Αναλογιστείτε την αντίθετη, και συμβατική, άποψη, ότι η αυτοεξαπάτηση εξυπηρετεί μια καθαρά αμυντική λειτουργία  — ότι μας επιτρέπει, λόγου χάριν, να νιώθουμε ευτυχισμένοι  σε πείσμα της πραγματικότητας. Σύμφωνα με μια ακραία εκδοχή της άποψης αυτής, αν αντιλαμβανόμασταν πλήρως πόσο άσχημα έχουν τα πράγματα δεν θα μπαίναμε στον κόπο  να σηκωθούμε το πρωί από το κρεβάτι μας.

Αν και κάτι τέτοιο φαντάζει παράλογο, εντούτοις μπορούμε, μέσω της αυτοεξαπάτησης, να ξεγελάμε ενίοτε τον εαυτό μας για προσωπικό όφελος (χωρίς να επηρεάζουμε τους γύρω μας). Η χρήση  των εικονικών φαρμάκων και η ύπνωση είναι δύο ασυνήθιστα  παραδείγματα αυτοεξαπάτησης, καθώς δείχνουν ότι η αυτοεξαπάτηση μπορεί να αποφέρει άμεσα οφέλη για την υγεία του  ατόμου — αν και συνήθως απαιτείται η συνδρομή κάποιου τρίτου προσώπου, το οποίο υποδύεται τον γιατρό ή τον υπνωτιστή. Πέραν αυτού, όπως θα δούμε στο Κεφάλαιο 6, φαίνεται  ότι η αυτοεξαπάτηση μπορεί γενικά να ασκήσει θετική επίδραση στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος.

I Ιαίρνουμε μια απόφαση («Θα πετάξω την μπάλα») και κατόπιν δίνουμε εντολή στους μυς να την υλοποιήσουν (πετάμε την  μπάλα). Ω στόσο, τα ευρήματα νευροφυσιολογικών μελετών  οδηγούν σε ένα διαφορετικό συμπέρασμα.

Η ιδανική επιλογή για κάθε παίκτη χωριστά είναι να  λιποτακτήσει (να καταδώσει τον συνέταιρό του), αρκεί ο άλλος, έχοντας άγνοια του γεγονότος, συνεργαστεί (να τον καλύψει). Ό ταν το παιχνίδι παίζεται μία μοναδική φορά, συμφέρει  να προδώσεις τον συμπαίκτη σου· όταν, όμως, το παιχνίδι παίζεται επαναλαμβανόμενα με τους ίδιους παίκτες, δίνεται η δυνατότητα σε κάθε παίκτη να αποκριθεί κατάλληλα στην προηγούμενη κίνηση του άλλου, οπότε μπορούν να προκύψουν  σχήματα συνεργασίας. Οι θεωρητικές προεκτάσεις αυτού του  συναρπαστικού παιγνίου έχουν διερευνηθεί λεπτομερώς.  Για τους σκοπούς μας, η απλούστερη δυνατή εφαρμογή της  θεωρίας παιγνίων στη μελέτη της εξαπάτησης θα ήταν η διερεύνηση των απατηλών συμπεριφορών στο πλαίσιο ενός κλασικού διλήμματος του φυλακισμένου. Τα πιθανά ενδεχόμενα  είναι τρία: να πουν και οι δύο παίκτες την αλήθεια (αμοιβαία  συνεργασία), να πουν και οι δύο ψέματα (αμοιβαία λιπ οταξία), ο ένας να πει την αλήθεια και ο άλλος ψέματα. Ωστόσο,  η κατάσταση περιπλέκεται από μια σημαντική νέα μεταβλητή:  I Ιοιος πιστεύει ποιον;

Αν μου πεις ψέματα και σε πιστέψω, θα  υποφέρω· αν δεν σε πιστέψω, πιθανόν να υποφέρεις εσύ. Στο  κλασικό δίλημμα του φυλακισμένου, κάθε παίκτης γνωρίζει,  ύστερα από κάθε γύρο παιχνιδιού, πώς έπαιξε ο ά λλος στον  προηγούμενο γύρο (αν συνεργάστηκε ή λιποτάκτησε), γεγονός που επιτρέπει, στην απλούστερη συνθήκη όλων, να εφαρμοστεί ένας απλός ανταποδοτικός κανόνας: αρχικά συνεργάσου, και κατόπιν κάνε ό,τι έκανε ο άλλος στην προηγούμενη  κίνησή του (μια στρατηγική που ονομάζεται «μία σου και μία  μου»). Στην περίπτωση της εξαπάτησης, ωστόσο, δεν υπάρχει  κάποια προφανής ανταποδοτική λογική. Αν μου πεις ψέματα, δεν σημαίνει ότι η καλύτερη στρατηγική μου είναι να σου  πω και εγώ ψέματα — συνήθως είναι προτιμότερο να κρατήσω  αποστάσεις από εσένα ή να σε τιμωρήσω για την πράξη σου.  Η 7πο δημιουργική ιδέα που έχω ακούσει για τη μαθηματική επεξεργασία του φαινομένου της εξαπάτησης αφορά το  λεγόμενο «παίγνιο του τελεσιγράφου».

Σε αυτό, ένας παίκτης  προτείνει σε έναν δεύτερο να μοιραστούν, με άνισο τρόπο, ένα  ποσό που παρέχεται από τον πειραματιστή (φέρ’ ειπείν, από  ένα ποσό ιοο δολαρίων, ο πρώτος παίκτης κρατά για τον εαυτό του τα 8ο δολάρια και προσφέρει στον ά λλον τα 2ο δολάρια). Ο δεύτερος παίκτης, από τη μεριά του, έχει δύο επιλογές:  είτε να δεχθεί την προσφορά, οπότε τα χρήματα μοιράζονται  με τον συμφωνηθέντα τρόπο, είτε να την απορρίψει, οπότε κανείς δεν παίρνει τίποτε. Στην κλασική εκδοχή του, το παιχνίδι  έχει τη μορφή μίας και μοναδικής, ανώνυμης συνάντησης. Με  ά λλα λόγια, κάθε παίκτης παίζει μόνο μία φορά με κάποιον  άγνωστο, με τον οποίο δεν πρόκειται να αλληλεπιδράσει ξανά στο μέλλον. Σε αυτή την περίπτωση, το παιχνίδι μετρά το  αίσθημα αδικίας των ατόμων: Ποια προσφορά θεωρεί κανείς  αρκετά προσβλητική, ώστε να την απορρίψει — παρότι έτσι  θα χάσει χρήματα; Σε π ολλές κοινωνίες, ο μισός πληθυσμός  απορρίπτει τη μοιρασιά 8ο% – 20% ως υπερβολικά άδικη.  Φανταστείτε τώρα ότι συμμετέχετε σε μια τροποποιημένη εκδοχή του παιχνιδιού, στην οποία υπάρχουν δύο ποσά να  μοιραστούν (φέρ’ ειπείν, ιοο και 400 δολάρια), γεγονός γνωστό σε εσάς και στον συμπαίκτη σας.

Έστω ότι ο ά λλος παίκτης σάς προσφέρει 40 δολάρια. Η προσφορά του ενδέχεται  να αντιπροσωπεύει το 40% ενός συνολικού ποσού ιοο δολα ­  ρίων (οπότε οφείλετε να την αποδεχθείτε) ή το ιο% ενός ποσού 400 δολαρίων (προσφορά που οι περισσότεροι θα απέρριπταν). Αν θέλει, ο άλλος παίκτης μπορεί να αποπειραθεί να  σας παραπλανήσει, υποστηρίζοντας ότι του παραχωρήθηκε το  μικρότερο από τα δύο ποσά, όταν στην πραγματικότητα του  έχει δοθεί το μεγαλύτερο. Εσείς μπορείτε φυσικά να διαλέξετε αν θα τον εμπιστευθείτε ή όχι, α λλά το ενδιαφέρον είναι  ότι σας δίνεται η δυνατότητα να πληροφορηθείτε την αλήθεια  από ένα τρίτο, αμερόληπτο πρόσωπο, καταβάλλοντας ένα μικρό τίμημα.  Αν διαλέξετε να πληρώσετε για να μάθετε την αλήθεια και  ανακαλύψετε ότι ο ά λλος παίκτης σάς έχει πει ψέματα, τότε  Οα έχετε ένα ηθικό κίνητρο να απορρίψετε την προσφορά — ή,  αν διαπιστώσετε ότι είναι ειλικρινής, να την αποδεχθείτε (όλα  αυτά συγκρινόμενα με την αβεβαιότητα, δηλαδή να μην πληρώσετε για να μάθετε την αλήθεια). Σημειώστε ότι, από καθαρά οικονομική άποψη, δεν έχετε συμφέρον να μάθετε την  αλήθεια, διότι αφενός κοστίζει χρήματα και αφετέρου ενδέχεται να οδηγήσει σε μια κατά τα ά λλα αχρείαστη απώλεια του  χρηματικού ποσού που σας έχει προσφερθεί, όποιο και αν είναι αυτό.