Έχουν ισχυρή αυτοεικόνα όσον αφορά τις ηγετικές αρετές τους (αλλά όχι γνωρίσματα όπως η στοργικότητα και η ηθικότητα). Επιζητούν έντονα την κοινωνική ανέλιξη και, για τον σκοπό αυτό, επιδιώκουν τη συναναστροφή με άτομα υψηλής κοινωνικής θέσης. Μπορεί οι άνθρωποι να επιδεικνύουν γενικά υψηλή αυτοπεποίθηση ως προς την ακρίβεια των ισχυρισμών τους, αλλά στους ναρκισσιστές αυτό ισχύει σε υπερθετικό βαθμό. Έτσι, παρασυρμένοι από την υπέρμετρη αυτοπεποίθησή τους, οι ναρκισσιστές βάζουν συχνότερα στοιχήματα που βασίζονται σε ανακριβείς πληροφορίες, με αποτέλεσμα να χάνουν περισσότερα χρήμα-· τα από τους μη ναρκισσιστές. Επιπλέον, εμμένουν πεισματικά στις παραληρητικές ιδέες τους. Η απαξίωση του άλλου Κατά μία έννοια, η απαξίωση του ά λλου αποτελεί το κατοπτρικό είδωλο της υπερτίμησης του εαυτού: και στις δύο περιπτώσεις, ο εαυτός φαντάζει καλύτερος. Έχουν, ωστόσο, μια σημαντική διαφορά: ενώ στην υπερτίμηση του εαυτού αρκεί απλώς η αλλαγή της εικόνας μας για να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα, η απαξίωση του άλλου συχνά προϋποθέτει την απαξίωση μιας ολόκληρης ομάδας. Πότε αναμένεται να αποβαίνει αυτό προς όφελος του ατόμου; Ίσως όταν η εικόνα του εαυτού έχει πληγεί, οπότε η μετάθεση της προσοχής σε κάποια αντιπαθή ομάδα βοηθάει ώστε, λόγω της σύγκρισης με εκείνη, το άτομο να εξυψώνεται.

Σε αυτό ακριβώς το συμπέρασμα καταλήγουν έρευνες κοινωνικών ψυχολόγων: η απαξίωση των άλλων αποτελεί, ως επί το πλείστον, μια αμυντική στρατηγική την οποία υιοθετεί κανείς όταν νιώθει ότι απειλείται. Στο πλαίσιο μιας έρευνας καταγράφηκε η συμπεριφορά πανεπιστημιακών φοιτητώ ν μετά την ανακοίνωση της υποτιθέμενης επίδοσής τους σε ένα τεστ νοημοσύνης (στην πραγματικότητα, τα αποτελέσματα του τεστ ήταν κατασκευασμένα). Μόνο εκείνοι που πληροφορήθηκαν ότι απέδωσαν άσχημα στο τεστ έσπευσαν αργότερα να κακολογήσουν, ως προς διάφορα χαρακτηριστικά, μια γυναίκα εβραϊκής καταγωγής (αλλά όχι μια αντίστοιχη γυναίκα μη εβραϊκής καταγωγής). Απ’ ό,τι φαίνεται, τα διανοητικά επιτεύγματα του άλλου συνιστούν επαρκή λόγο.  Κατά παρόμοιο τρόπο, τα ίδια άτομα που είχαν πληροφορηθεί για τη δήθεν χαμηλή τους επίδοση στο τεστ νοημοσύνης επέδειξαν μεγαλύτερη τάση να ολοκληρώ νουν τις σ υλλαβές «χα» και «επ» σε «χαζός» και «επικίνδυνος» όταν νωρίτερα είχαν δει εικόνες με πρόσωπα μελαμψών ατόμων. Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι υπάρχουν κάποιες (στην πραγματικότητα, κατασκευασμένες) ενδείξεις ότι έχω χαμηλή νοημοσύνη. Μια πιθανή αντίδρασή μου απέναντι σε αυτό το δεδομένο είναι να κακολογήσω τα μέλη ομάδων που λογίζονται ευφυέστερες (έναντι των οποίων πιθανόν να υπάρχουν άλλες προκαταλήψεις) και παράλληλα να στρέψω την προσοχή στα αρνητικά στερεότυπα που περιβάλλουν ομάδες δήθεν λιγότερο προικισμένες.

Παρεμπιπτόντως, όπως διαφαίνεται από έρευνες συνεντεύξεων, απαξιώνοντας τους ά λλους θα καταφέρω πράγματι να νιώσω καλύτερα, οπότε η όλη διαδικασία μπορεί τελικά να ξεγελάσει και εμένα τον ίδιο. Ό πως θα δούμε αργότερα (Κεφάλαιο ιι), η απαξίωση των άλλω ν (των φυλετικών, εθνοτικών και ταξικών προκαταλήψεων συμπεριλαμβανομένων) μπορεί να φανεί ιδιαίτερα επικίνδυνη όταν εξετάζεται το ενδεχόμενο.  Μ όλις αποφανθούμε ότι κάποιος ανήκει σε μια εζωομάδα, ενεργοποιούνται ορισμένες νοητικές διεργασίες που αναλαμβάνουν, συχνά εντελώς ασυνείδητα, να υποβιβάσουν την εικόνα του συγκριτικά με την εικόνα των μελών της ενδοομάδας. Οι λέξεις «εμείς» και «εκείνοι» έχουν ισχυρές ασυνείδητες επιδράσεις. Στο πλαίσιο πειραμάτων διαπιστώθηκε ότι α κόμη και συλλαβές δίχως νόημα (όπως «γιαφ», «λαυχ», «βουζ» κ.ο.κ.) που συνοδεύουν τις λέξεις «εμείς» και «εμάς» προτιμώνται έναντι αντίστοιχων συλλαβών που συνοδεύουν τις λέξεις «εκείνοι» και «εκείνους». Ο ι μηχανισμοί αυτοί λειτουργούν ακόμη και στην περίπτωση τεχνητά συγκροτημένων ομάδων βάσει επουσιωδών χαρακτηριστικών, όπως το χρώμα του πουκαμίσου. Επιπλέον, εύκολα κάνουμε γενικεύσεις με γνώμονα τα αρνητικά χαρακτηριστικά των μελών των εξωομάδων και τα θετικά χαρακτηριστικά των μελών της ενδοομάδας. Λόγου χάριν, αν κάποιος από μια εξωομάδα μού πατήσει το πόδι, είναι πιθανόν να τον κακοχαρακτηρίσω συνολικά ως άτομο («Τι ανάγωγος!»), ενώ αν πρόκειται για μέλος της ενδοομάδας θα πω απλώς:

«Μου πάτησε το πόδι». Αντιστοίχω ς, αν κάποιο μέλος εξωομάδας μού συμπεριφερθεί ευγενικά, θα περιγράφω συγκεκριμένα τη συμπεριφορά του («Μου έδωσε πληροφορίες για τον σιδηροδρομικό σταθμό»), ενώ αν πρόκειται για μέλος της ενδοομάδας ίσως να του αποδώσω έναν γενικό χαρακτηρισμό («Πολύ εξυπηρετική κυρία!»). Παρόμοιες ασυνείδητες νοητικές διεργασίες υπηρετούν τον υποβιβασμό των άλλων σε σχέση με τον εαυτό. Ακόμη και ελάσσονα θετικά κοινωνικά σήματα, όπως το χαμόγελο, απευθύνονται συχνότερα προς τα μέλη της ενδοομάδας παρά προς μέλη εξωομάδων.  Από 3 ετών, προτιμούν να παίζουν με μέλη της ενδοομάδας και αρχίζουν να επιδεικνύουν αρνητικές λεκτικές συμπεριφορές απέναντι στα μέλη των εξωομάδων. Ό πως οι ενήλικοι, έτσι και τα παιδιά έχουν την ισχυρή τάση να υποστηρίζουν ομάδες στις οποίες έχουν διαμοιραστεί τυχαία, να πιστεύουν ότι η δική τους ομάδα υπερέχει των άλλων και να συμπεριφέρονται βλαπτικά σε άτομα από άλλες ομάδες.

Καθ’ όλα έγκυρη περιγραφή, αλλά μεταθέτει την ευθύνη για το ατύχημα στον στύλο. Έχουμε επίσης τη βαθιά ριζωμένη τάση.   Χαρακτηριστικό δείγμα υπερτίμησης του εαυτού είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι τοποθετούν σταθερά τον εαυτό τους στο ανώτερο ήμισυ του πληθυσμού ως προς θετικά χαρακτηριστικά και στο κατώτερο ήμισυ ως προς αρνητικά. Στις ΗΠΑ, το 8ο% των μαθητών λυκείου τοποθετούν τον εαυτό τους στο ανώτερο 50% της τάξης τους ως προς τις ηγετικές ικανότητες, κάτι που φυσικά δεν είναι δυνατόν. Στην ικανότητα αυτοεξαπάτησης, ωστόσο, δύσκολα μπορεί κανείς να ξεπεράσει τους πανεπιστημιακούς. Σε μια δειγματοληπτική έρευνα, το 94% των ερωτηθέντων τοποθέτησαν τον εαυτό τους στο ικανότερο ήμισυ της επαγγελματικής τους ομάδας. Δηλώνω ένοχος. Θ α μπορούσα κάλλιστα να είμαι δεμένος πισθάγκωνα σε ένα κρεβάτι στην ψυχιατρική πτέρυγα κάποιου νοσοκομείου και να εξακολουθώ να πιστεύω ότι αποδίδω καλύτερα από τους μισούς συναδέλφους μου — και αυτό δεν αποτελεί υπαινιγμό μόνο για εκείνους. Ό ταν δηλώνουμε ότι ανήκουμε εμφανισιακά στο ανώτερο 70% του πληθυσμού, μπορεί απλά να λέμε παχιά λόγια. Ποια είναι άραγε η βαθύτερη άποψή μας;

Προσφάτως δόθηκε μια απροσδόκητη απάντηση στο ερώτημα μέσω μιας ευρηματικής μεθόδου. Με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή τροποποιήθηκαν οι φωτογραφίες διάφορων προσώπων, είτε κατά 20% προς το ελκυστικότερο (προς τον μέσο όρο των δεκαπέντε προσώπων που κρίθηκαν ελκυστικότερα από ένα δείγμα εξήντα ατόμων) είτε κατά 20% προς το λιγότερο ελκυστικό (προς άτομα με κρανιοπροσωπικές δυσμορφίες). Μεταξύ άλλων, διαπιστώθηκε ότι όταν κάποιος επιχειρεί να εντοπίσει τον εαυτό του σε ένα υπόβαθρο που περιλαμβάνει τα πρόσωπα άλλων έντεκα ατόμων, αναγνωρίζει ταχύτερα το ωραιοποιημένο πρόσωπό του (σε ι,86 δευτερόλεπτα), λιγότερο γρήγορα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έρευνα επικεντρωνόταν αποκλειστικά στη μέτρηση της ταχύτητας αντίληψης, χωρίς να έχει προηγηθεί η συνήθης λεκτική προετοιμασία («Τι άποψη έχεις για τον εαυτό σου;»).

Όταν παρουσιαζόταν στους συμμετέχοντες μια ολόκληρη σειρά φ ωτογραφιών τους, από 50% λιγότερο ελκυστικές έως 50% περισσότερο ελκυστικές, διάλεγαν την κατά 20% ωραιοποιημένη φωτογραφία τους ως εκείνη που τους άρεσε περισσότερο και με την οποία πίστευαν ότι έμοιαζαν πιο πολύ. Πρόκειται για ένα σημαντικό και γενικό εύρημα: Η αυτοεξαπάτηση έχει όρια — η κατά 30% ωραιοποίηση δεν γίνεται πιστευτή, ενώ η κατά ιο% δεν προσδίδει επαρκές πλεονέκτημα. Προσωπικά, δεν χρειάζομαι το παραπάνω εύρημα για να πειστώ, διότι όταν βρίσκομαι σε κάποια μεγαλούπολη το βιώνω σχεδόν κάθε εβδομάδα. Φανταστείτε την εικόνα: Περπατώ στον δρόμο παρέα με μια νεότερη, ελκυστική γυναίκα, προσπαθώντας να της κρατώ το ενδιαφέρον, ώστε να μου επιτρέπει να παραμένω στο πλάι της.

Ξαφνικά διακρίνω έναν ηλικιωμένο, ασπρομάλλη άνδρα στο άλλο πλευρό της, με άσχημο, ρυτιδιασμένο πρόσωπο, να σέρνει τα πόδια του, σχεδόν τρεκλίζοντας, αλλά παρ’ όλα αυτά να μη μένει ούτε βήμα πίσω μας — πρόκειται, στην πραγματικότητα, για το είδω λό μου στις βιτρίνες των καταστημάτων μπροστά από τα οποία περνάμε. Ο πραγματικός εαυτός μου φαντάζει άσχημος στα μάτια ιου αυτοεξαπατώμενου εαυτού μου. Ιΐίναι πράγματι καθολική η ανθρώπινη ροπή προς την υπερτίμηση του εαυτού; Σε ορισμένες κοινωνίες — στην Ιαπωνία και στην Κίνα, λόγου χάριν— αποδίδεται αξία στη σεμνότηια οπότε, αν μη τι άλλο, αναμένεται εκεί να ασκούνται ανταγωνιστικές πιέσεις κατά της υπερτίμησης του εαυτού. Ακόμη, όμως, και σε κοινωνίες όπου η αρετή της σεμνότητας κυριαρχεί, φαίνεται ότι μπορεί κανείς να διακρίνει κάποιες γενικές ι άσεις υπερτίμησης του εαυτού, όπως η εξύψωση του εαυτού ι’ναντι των άλλω ν όσον αφορά την αντίληψη. Σε ά λλες κοινωνίες, η υπερτίμηση δεν αφορά το ίδιο το άτομο αλλά τους φίλους του, οι οποίοι εκλαμβάνονται ως ανώτεροι του μέτριου (κατώτεροι του εαυτού σε ορισμένες κοινωνίες και ανώτεροι σε άλλες). Παρεμπιπτόντως, πρόσφατα προσδιορίστηκε μια περιοχή του εγκεφάλου στην οποία, όπως όλα δείχνουν, επιτελείται αυτού του είδους η υπερτίμηση.

Παλαιότερες έρευνες είχαν δείξει ότι η επεξεργασία πληροφοριών που αφορούν τον εαυτό πραγματοποιείται σε μια εγκεφαλική περιοχή που ονομάζεται «έσω προμετωπιαίος φ λοιός» (mPFC). Εκεί καταγράφονται ακόμη και λανθασμένες αισθήσεις για τον εαυτό — μάλιστα, η ίδια περιοχή εμπλέκεται ευρέως στην εξαπάτηση των άλλων. Καταστέλλοντας τη νευρωνική δραστηριότητα της συγκεκριμένης περιοχής (μέσω της εφαρμογής μαγνητικού πεδίου στην αντίστοιχη περιοχή του κρανίου), μπορεί να αρθεί η ροπή του ατόμου προς την αυτοπροαγωγή. Αντιθέτως, η καταστολή της δραστηριότητας άλλων εγκεφαλικών περιοχών δεν έχει τέτοια επίδραση. Μια ακραία μορφή αυτοεκθείασης παρατηρείται στους ναρκισσιστές. Πέρα από τη γενική τάση των ανθρώπων να υπερεκτιμούν τις αρετές τους, οι ναρκισσιστές θεωρούν ότι είναι εξαιρετικοί και μοναδικοί, ότι η ζωή τούς χρωστά περισσότερα απ’ ό,τι στον υπόλοιπο κόσμο.

Θα δούμε επίσης ότι, συγκριτικά με τις γυναίκες, οι άνδρες είναι πιο επιρρεπείς στην υπέρμετρη αυτοπεποίθηση (όπως ακριβώς θα περίμενε κανείς), και ότι σε αμιγώς ορθολογικές καταστάσεις, όπου η εξαπάτηση του άλλου σπανίως παίζει ρόλο — φέρ’ ειπείν, στις χρηματιστηριακές συναλλαγές— , η επιτυχία των ανδρών είναι μικρότερη από των γυναικών. Η αυτοπεποίθηση είναι μια εσωτερική μεταβλητή, και ως εκ τούτου ιδιαίτερα ευάλωτη στην εξαπάτηση. Η τροποποίηση εξωτερικών μεταβλητών, όπως, λόγου χάριν, η σωματική ρώμη, γίνεται εύκολα αντιληπτή από τον παρατηρητή. Για άλλες σημαντικές εξωτερικές μεταβλητές, όπως η φαινόμενη σωματική συμμετρία, η βελτίωση είναι εξαιρετικά δύσκολη. Λντιθέτως, το να υποκριθεί κανείς πως έχει μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση από όση πραγματικά έχει επιτυγχάνεται ευκολότερα και ευνοεί περισσότερο την εξέλιξη της αυτοεξαπάτησης, ιδίως αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι η αυτοπεποίθηση φαίνεται να παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της έκβασης των επιθετικών αναμετρήσεων — ίσως εξίσου σημαντικό με τη σωματική ρώμη.

Πιστεύω ότι η υπέρμετρη αυτοπεποίθηση είναι μία από τις αρχαιότερες και πιο επικίνδυνες μορφές αυτοι ξαπάτησης, τόσο στην προσωπική μας ζωή όσο και σε αποφάσεις με παγκόσμιο αντίκτυπο, όπως η κήρυξη πολέμου.  Αν μια από τις σπουδαίες αρετές της γλωσσικής επικοινωνίας είναι η δυνατότητα διατύπωσης αληθών προτάσεων για συμβάντα απόμακρα στον χώρο και στον χρόνο, τότε ένα από τα κοινωνικά μειονεκτήματά της είναι η δυνατότητα διατύπωσης ψευδών προτάσεων για τέτοια συμβάντα. Η αντίκρουση των τελευταίων είναι πολύ δυσκολότερη από την αντίκρουση προτάσεων που αφορούν το άμεσο περιβάλλον. Η γλώσσα μάς παρέχει τη δυνατότητα να αναπτύξουμε μια ρητή θεωρία για τον εαυτό μας και τις κοινωνικές μας σχέσεις, την οποία μπορούμε να κάνουμε γνωστή στους άλλους. Το σύνολο των νέων αληθών προτάσεων υπερκεράζεται από ένα ακόμη μεγαλύτερο σύνολο ψευδών προτάσεων. Ένα ιδιαίτερα δυσοίωνο γνώρισμα της υπέρμετρης αυτοπεποίθησης είναι ότι δεν φαίνεται να συνδέεται ισχυρά με τη γνώση — με άλλα λόγια, ενδέχεται όσο πιο αδαής είναι κάποιος τόσο μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση να έχει.

Σε ένα τέτοιο συμπέρασμα συντείνουν τα ευρήματα μελετών με ερωτηματολόγια γενικών γνώσεων για το ευρύ κοινό. Το φαινόμενο ενίοτε ποικίλλει ανάλογα με την ηλικία και την κοινωνική θέση, με αποτέλεσμα οι έμπειροι ιατροί, φέρ’ ειπείν, να είναι ταυτόχρονα πιο επιρρεπείς στο λάθος αλλά και πιο σίγουροι ότι έχουν δίκιο — ένας δυνάμει φονικός συνδυασμός, ιδίως στην περίπτωση των χειρουργών. Ένα ά λλο παράδειγμα με τραγικές συνέπειες αφορά τις ένορκες καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων που σφάλλουν στην αναγνώριση υπόπτων, α λλά φαντάζουν απόλυτα πεπεισμένοι ότι τους αναγνωρίζουν, πείθοντας έτσι και τους ενόρκους. Ίσως οι ορθολογικές προσεγγίσεις του κόσμου να μην είναι ασπρόμαυρες αλλά γκρίζες, ικανές να περικλείουν αντιφάσεις και λεπτές διαφοροποιήσεις, γεγονός που γεννά αβεβαιότητα και δισταγμούς. Μια πρόσφορη εναλλακτική οδός είναι να συνδυαστεί η άγνοια με την απερίφραστη απενοχοποίηση της άγνοιας, απαλείφοντας κάθε ίχνος ορθολογικής διερεύνησης και, το σημαντικότερο, κάθε ίχνος αμφιβολιών και αντιφάσεων.  Στα ζώα, η υπερτίμηση του εαυτού παρατηρείται συχνά τόσο κατά τη διάρκεια επιθετικών συγκρούσεων όσο και της ερωτοτροπίας.

Η υπερτίμηση αποτελεί επίσης κυρίαρχο στοιχείο της ανθρώπινης ψυχολογίας — αν και, τόσο στα ζώα όσο και στον άνθρωπο, ενίοτε παρατηρείται και η ταπείνωση του εαυτού ως δευτερεύουσα στρατηγική (Κεφάλαιο 8). Σε μεγάλο βαθμό, η υπερτίμηση του εαυτού εξυπηρετεί τη δυνατότητα να παρουσιάζεται κανείς στους άλλους ευεργετικός και αποτελεσματικός ταυτόχρονα. Στο φαινόμενο αυτό μπορεί να συμμετέχουν και ορισμένα δυσδιάκριτα γλωσσικά χαρακτηριστικά. Παραδείγματος χάριν, όταν περιγράφουμε τη θετική για την ομάδα συνέπεια μιας πράξης μας χρησιμοποιούμε την ενεργητική φωνή, ενώ όταν η πράξη μας αποβαίνει εις βάρος της ομάδας υιοθετούμε ασυνείδητα την παθητική φωνή: «Συνέβη το τάδε και ύστερα το δείνα και όλοι λουστήκαμε τις συνέπειες». Μνημειώδες δείγμα του είδους υπήρξε η περίπτωση ενός άνδρα στο Σαν Φρανσίσκο, το 1977. ° οποίος έριξε το αυτοκίνητό του σε έναν τηλεφωνικό στύλο και αργότερα περιέγραψε το συμβάν στους αστυνομικούς ως εξής: «Ο στύλος ερχόταν καταπάνω μου. Έστριψα το τιμόνι για να τον αποφύγω, α λλά έπεσε κατευθείαν πάνω μου».